Underground Tarihi

BATI'DA Kronos'un üç o?lu dünyay? payla?t?klar? zaman, karde?lerin en ac?mas?z? olan Hades, kar?s? Persephone ile yeralt?nda hükümranl?k kurunca, yeralt?n?n yüzlerce y?l sürecek yazg?s? da belirlenmi? oldu. Mitoslar?n egemenli?indeki dünyada yeralt?n?n anlam? yüzlerce y?l önce ?ekillendi.

Oras?, sert ve zalim bir Tanr?'n?n yönetimi alt?nda bulunan, gölgeler halindeki ölülere terk edilmi?, her gireni kabullenen, ancak insan? bir kez içeriye ald? m?, bir daha d??ar?ya b?rakmayan, ac?mas?zl???n hüküm sürdü?ü bir s?rlar alemiydi.

Daha sonralar? yeralt? bir kaç?? yoluna dönü?tü. Ya?ad?klar? ya da maceraya at?ld?klar? ?ehirlerin kanalizasyonlar?, yeryüzündeki tehlikelerden kaçarken roman kahramanlar?na yard?mc? olmamaya ba?lad?. Yeralt?n?n bir kaç?? yoluna dönü?mesi motifi özellikle yaz?nda ve daha sonra da sinemada pek çok kahraman?n i?ine yarad?. Kahramanlar ?ehirlerin kanalizasyonlar?nda pe?lerine dü?enlerden kaç?yorlard?. Kaçarken de, genelde üstleri, ba?lar? pisleniyordu. Pisli?e bula?m?? insan ya da pisliklerden kaçan insan, bunu gerçekle?tirebilmek için pislenmeyi göze al?yor; bu da, sanat?n romantik düzde?i?mecelerinden birini okura/seyirciye sunuyordu.

Yeralt?, Graham Greene'in roman?ndan Carol Reed'in sinemaya uyarlad???, 1949 yap?m? The Third Man (Üçüncü Adam) örne?inde oldu?u gibi, bazen, yeryüzündeki olaylar?n çözümlendi?i, kötülerin cezas?n? buldu?u, adaletin gerçekle?ti?i bir uzam; bazen de, Andrzej Wajda'n?n 1956'da çekti?i Kanal adl? filminde oldu?u gibi kurtulu? umuduyla girilen ve gitgide tuza?a dönü?en bir uzam olarak de?erlendirilmi?tir. Ancak, daha sonra çe?itli korku ve macera filmlerinde yeralt?, tehlikelerle, korkunç, kötücül, gizil güçlerle, y?rt?c? hayvanlarla veya fantastik yarat?klarla dolu bir uzama dönü?türülmü?tür.

Amerikan ?ç Sava?? ise yeralt? sözcü?üne farkl? bir boyut getirmi?tir. ?ç Sava? s?ras?nda, zenci kölelerin kuzey eyaletlerine kaç?r?lmas? i?ine 'Underground Railroad' (Yeralt? Demiryolu) ad? verilmi?tir. Oysa gerçek anlamda ne bir demiryolu söz konusudur, ne de yeralt?. Dolay?s?yla, yeralt? sözcü?üne kendi d???nda bir anlam yüklenmi? ve örgütler taraf?ndan planl? bir ?ekilde gerçekle?tirilen gizli kaç?rmalar için kullan?lmaya ba?lanm??t?r bu sözcük.

Teknolojik geli?melerle birlikte, yeralt? da gizemli, korkulan, karanl?k bir yer olmaktan k?smen uzakla?m?? ve ula??mda kolayl?k sa?layan, ?ehir trafi?inin yükünü azaltan, i?levsel bir uzama dönü?mü?tür. Ancak, teknoloji ile ko?ut olarak artan ileti?imsizlik, sonuçta Denys Arcand'?n yönetti?i Kanada-Frans?z ortak yap?m? olan 1989 y?l?nda gerçekle?tirilmi? Jesus of Montreal (Montrealli ?sa) örne?inde de görülece?i gibi, yeralt?n? ileti?im kurulmaya çal???lan bir uzama dönü?türmü?tür. Bu filmde, tiyatroda canland?rd??? ?sa rolünü hayat?na geçiren genç yönetmen, ölmeden az önce, bir metro istasyonundaki insanlara yönelerek, onlara hayat?n baz? de?erlerinden söz etmeye, onlar? uyarmaya ve onlarla ileti?im kurmaya çabalamaktad?r. Ayr?ca günümüz sinemas?nda, baz? filmlerde, yeralt?, sap?k katillerin dola?t???, birtak?m ç?kar hesaplar?n?n çözüme ula?t?r?ld???, karanl?k güçlerin egemenli?indeki bir uzam olarak da sunulmaktad?r.

Genelde olumsuz özellikleri ön plana ç?kar?larak kullan?lan yeralt? sözcü?ü, ?kinci Dünya Sava?? ile birlikte daha çok politik bir içerik kazanm??t?r. Yerle?ik düzeni, hükümeti veya bir ülkeyi i?gal etmi? olan askeri kuvvetleri devirmek, bozguna u?ratmak için olu?turulan örgütlerin faaliyetleri yeralt? sözcü?ü ile tan?mlanm??t?r. Dolay?s?yla, yeralt? sözcü?ü politik bir içerikle birlikte, var olan egemen güçlere kar?? yürütülen gizli eylemlerin planlanmas? ve gerçekle?tirilmesi anlam?n? da kapsam??t?r. T?pk? ?ç Sava? Amerika's?nda oldu?u gibi, yeralt? sözcü?ü bir uzam ad? olmaktan ç?kar?lm??, simgesel bir anlama ula?t?r?lm??t?r.

Yeralt?, tarih boyunca, ölüler diyar?, kaç???n gerçekle?tirildi?i yer, direni?in nüvesini bar?nd?ran yer, yeryüzündeki iki bölge aras?nda kalan geçi? yeri veya geçit, karanl?k ç?kar hesaplar?n?n görüldü?ü bölge gibi çe?itli yüklemelerin yap?ld??? bir uzam olagelmi?tir.

Zaman içinde, özellikle de 1950'li y?llar?n ortalar?ndan itibaren, egemen kültürel yap?y? reddeden altkültürlerin tümü yeralt? tan?m?n? üstlenmeye ba?lam??t?r. Böylece, tan?m?n kapsam? da gitgide geni?lemi?tir.

Yeralt? sözcü?ü sanat olarak de?erlendirilmeye ba?land???nda, bu sözcük, 'egemen olana kar?? durmak' gibi simgesel bir anlam? da üstlenmi?tir. Underground sanat?n do?u?u da insanlar?n gönüllü olarak bulunduklar?n? kabullenmeleriyle gerçekle?mi?tir. Önceki dönemlerde, yeralt?na gidi?i Orpheus örne?inde oldu?u gibi, yeralt?nda bulunan bir ?eyi elde etmek amac?yla ya da kaç?? ve direni? için zorunlu olarak gerçekle?ti?i halde, art?k insanlar tamamen gönüllü olarak simgesel bir yeralt?na inip sanatlar?n? gerçekle?tirmeye çal??maktad?rlar.

Zamanla underground, baz? totaliter ülkelerde aç?k aç?k yay?mlanmas? yasaklanan ele?tirel yaz?lar?n bulundu?u, el alt?ndan da??t?lan dergi ve gazeteleri kapsam?na alan; ya da ABD gibi ülkelerde çok s?n?rl? bir da??t?m a??na sahip dergileri devrim, ?rkç? az?nl?klar?n nedenleri ve solcu politikalar üzerine kuran çal??malar? bünyesine alan bir yap?ya dönü?türülmü?tür.

Sinema alan?nda, tecimsel film endüstrisinin d???nda üretilen ve da??t?m yap?lan; genellikle yap?mc?l???n?, yönetmenli?ini, senaristli?ini, görüntü yönetmenli?ini ve kurguculu?unu ayn? ki?inin yapt???, yönetmenin sanatsal tutumunu yans?tan ve tecimsel filmlere k?yasla gerek biçim, gerekse teknik ve içerik yönünden daha özgür filmlere underground film denilmi?tir. 16 ve 8 milimetrelik kameralarla gerçekle?tirilen bu filmler, onlardan önceki filmlere k?yasla çok deneysel, aç?k veya ezoterik olarak kabul edilen filmlerdir. Andy Warhol'un çe?itli filmleri, Luis Bunuel ile Salvador Dali'nin Un Chien Andalou (Endülüs Köpe?i-1928) gibi filmleri bu kategoride de?erlendirilmektedir.

Müzik alan?nda, ilk ortaya ç?kt?klar? dönemlerde altkültürlere hitap eden, daha sonra yayg?nl?k kazanan ve genel kabul gören metal, trash, punk gibi müzik tarzlar? underground kapsam?nda sunulmaktad?r.

Resim ve yontu alanlar?nda ise pop-art ile ko?ut olarak de?erlendirilen bir underground kavram?ndan söz etmek mümkündür. Tiyatroda ise yerle?ik kal?plar?n d???nda kalan, metinden çok harekete a??rl?k veren, 'gösteri' özelli?i a??r basan, s?n?rl? say?da ve ilgilenen seyircilere yönelen, seyircisini uyaran, irkilten, hatta tiksindirmeye gayret gösteren çal??malar underground kapsam?nda de?relendirilmektedir.

Yaz?n alan?nda, underground özellikle Beat ku?a?? sayesinde hak etti?i ilgiyi görmeye ba?lam??t?r. William S. Burroughs'un 1953'te yazd??? Junky (Canki) adl? roman Beat ku?a??n?n bir önsemesi olarak kar??m?za ç?kmaktad?r. Yazar?n eroin konusundaki deneyimlerini aktard??? ve kendini bir denek olarak sundu?u bu roman, her cankiye underground denemeyece?ini göstermesi ve kan?tlamas? aç?s?ndan ilginç bir örnektir. Sonraki dönemlerde de Beat ku?a??ndan ç?kan çe?itli yazarlar underground yap?tlar vermeyi sürdürmü?lerdir.